کریسمس جشنی آئینی است در مسیحیت که به منظور گرامیداشت تولد عیسی مسیح برگزار میشود. بسیاری از اعضای کلیسای کاتولیک روم و پیروان آیین پروتستان، کریسمس را در روز ۲۵ دسامبر جشن گرفته و بسیاری آن را در شامگاه ۲۴ دسامبر نیز برگزار میکنند.
اعضای بیشتر کلیساهای ارتودوکس در سراسر دنیا روز بیست و پنجم دسامبر را به عنوان میلاد مسیح جشن میگیرند.
برخی از مسیحیان ارتودوکس در روسیه، اوکراین، سرزمین مقدس (ناحیه تاریخی فلسطین کنونی) و دیگر مکانها، به سبب پیروی از گاهشماری یولیانی، جشن کریسمس را در روز ۷ ژانویه برپا می‌دارند.
کلیسای حواری ارمنی طبق سنت منحصر به فردی، روز میلاد و همچنین روز غسل تعمید مسیح را هم‌زمان در روز ششم ژانویه جشن میگیرند.
ایام دوازده روزه کریسمس با سالروز میلاد مسیح در ۲۵ دسامبر آغاز گشته و تا جشن خاج‌شویان در روز ۶ ژانویه ادامه می‌یابد.
هرچند مهم‌ترین عید مذهبی در گاهشمار مسیحی، روز عید پاک (به عنوان روز مصلوب شدن و رستاخیزی عیسی) است، بسیاری به‌خصوص در کشورهای ایالات متحده و کانادا، کریسمس را مهم‌ترین رویداد سالانه مسیحی محسوب میکنند.
با وجودی که این روز یک عید مذهبی شناخته میشود از اوایل سده بیستم میلادی به بعد به‌طور گسترده به عنوان یک جشن غیر مذهبی برگزار شده و برای بیشتر مردم، این ایام فرصتی است برای دور هم جمع شدن اقوام و دوستان و هدیه دادن به هم.
کریسمس با آیینهای ویژه‌ای به‌طور مثال آراستن درخت کاج، هدیه دادن، پختن کیک شیرینی، رفتن به کلیسا و مهمانی های خانوادگی برگزار میشود و شخصیتی به نام بابانوئل در آن نقشی مهم دارد.
واژه کریسمس به معنای مراسم عشای ربانی (مَس) در روز مسیح صورت واژه به معنی «جشن مسیح»، وارد زبان انگلیسی قدیم گردید و محققان معتقدند، گونه کوتاه‌تر آن شاید برای نخستین بار در قرن سیزدهم به کار رفته باشد.
واژه قدیمیتر «یول» (Yule) احتمالاً از واژه آلمانی jōl یا انگلوساکسونی geōl که به جشن انقلاب زمستانی اشاره دارد، مشتق شده‌است.
واژه‌های متناظر در دیگر زبان‌ها چون، نَویداد (Navidad)در اسپانیایی، ناتاله (Natale) در ایتالیایی و نوئل (Noel) در فرانسوی، همگی معنای «میلاد» را تداعی میکنند و واژه آلمانی «وایناختِن» (Weihnachten)، به معنی «شب تقدیس‌شده» میباشد.
آنچه که پیرامون میلاد عیسی مسیح از مَتّی و لوقا نقل شده‌است در انجیل برجسته تر است، نوشته‌های نخستین پیرامون مسیحیت چندین روز را برای تولد مسیح ذکر کرده‌اند. نخستین جشن ثبت شده برای کریسمس در رم در سال ۳۳۶ صورت گرفت.
در رویکرد جنجالی مسیحیت آریانیسم در سدهٔ چهارم، کریسمس نقش مهمی دارد. در آغاز قرون وسطی، خاج‌شویان بر کریسمس سایه انداخت. این جشن با تاجگذاری کارل بزرگ در روز کریسمس در حدود سال ۸۰۰ کاملاً فراگیر شد.
اما از آنجایی که مراسم با می خواری فراوان و دیگر رفتارهای ناشایست همراه شد، پارسایان در سدهٔ ۱۷ ام میلادی کریسمس را ممنوع اعلام کردند.
این جشن در سال ۱۶۶۰ به عنوان یک تعطیلی رسمی باقی ماند اما با چشم بد و مایهٔ بی آبرویی به آن نگاه شد. در آغاز سدهٔ ۱۹ میلادی، با پیدایش جنبش آکسفرد در کلیسای انگلیس، کریسمس دوباره رونق گرفت.چارلز دیکنز و دیگر نویسندگان با تأکید بر اینکه کریسمس یک جشن خانوادگی، مذهبی و وسیله‌ای برای دادن هدیه است جلوهٔ اجتماعی تازه‌ای به آن بخشیدند و باعث فراموشی گذشتهٔ آن شدند.
در سدهٔ سوم میلادی، زادروز مسیح هم بسیار مورد توجه و هم بسیار مورد اختلاف بود. نزدیک به سال ۲۰۰ پس از میلاد، کلمنت اسکندریه چنین نوشت:
کسانی هستند که نه تنها سال میلاد سرورمان بلکه روز میلاد او را نیز تعیین کرده اند!
در دیگر نوشته‌هایی که به آن دوران بازمی‌گردد، ۲۰ مه، ۱۸ و ۱۹ آوریل، ۲۵ مارس، ۲ ژانویه، ۱۷ نوامبر و ۲۰ نوامبر به عنوانروز تولد مسیح نامگذاری شده است.
عوامل گوناگونی در برگزیدن ۲۵ دسامبر برای روز میلاد مؤثر است: نخست آنکه این روز در گاهشمار رومی، روز انقلاب زمستانی بود؛ دوم آنکه ۹ ماه پس از ۲۵ مارس بود. ۲۵ مارس روزی است که به اعتدال بهاری و تاریخ تشکیل نطفهٔ عیسی مسیح مشهور است.
بر پایهٔ ادعای آگوستین، عیسی مسیح به دلایل سمبلیک تصمیم گرفت که در کوتاه‌ترین روز سال به دنیا بیاید که برابر میشود با انقلاب زمستانی در گاهشمار رومی یا همان ۲۵ دسامبر.
بنابراین او در روزی به دنیا آمد که در محاسبات زمینی ما کوتاه‌ترین است و روزهای پس از آن رو به بلندی میرود؛ بنابراین کسی که خم شد و ما را بالا برد، کوتاه‌ترین روز را انتخاب کرد، که پس از آن روشنایی رو به افزایش است.
در بخش‌های مختلفی از انجیل، عیسی به خورشید ربط داده شده‌است. بر پایهٔ یک پیشگویی که از ملاکی نقل شده‌است، عیسی به عنوان «خورشید عدالت» دانسته میشود: «تا آنکه تو، خورشید عدالت بالا بیایی و درمان در میان بال‌های او است.»
یوحنا نیز ، عیسی را به «روشنایی جهان» تشبیه کرده‌است.
چنین نمادگرایی خورشیدی برای عیسی مسیح باعث میشود تا بیش از یک روز برای تولد او محتمل باشد.
در سدهٔ ۱۷ میلادی، آیزاک نیوتن بحث می‌کند که روز تولد مسیح تنها به این دلیل انتخاب شده که با تحولات خورشیدی هماهنگ باشد.
جامعه مسیحیت اولیه، میان تاریخ واقعی میلاد عیسی مسیح و مراسم مذهبی بزرگداشت این واقعه، فرق می‌نهاد. در دو قرن نخست پیدایش آیین مسیحیت، بازشناسی تاریخ زادروز شهدای مسیحی و به پیروی از آن، عیسی، با مخالفتهای بسیاری در بین پیروان این آیین روبرو شد.
عده بسیاری از پدران کلیسا، نظرات نیشدار و کنایه‌آمیزی در خصوص برپایی جشن تولد افراد در ادیان پاگانیسم (آیینهای رقیب مسیحیت یا چندخدایی) داشتند و در واقع از دید کلیسا، روزِ جانسپاری قدیسان و شهدا می‌بایست به عنوان روز واقعی به دنیا آمدن آنان، گرامی داشته می‌شد.
منشأ دقیق انتخاب روز ۲۵ ماه دسامبر به عنوان میلاد عیسی مسیح در پرده‌ای از ابهام قرار دارد و تاریخدانان در مورد آنکه پیروان مسیح از چه زمانی شروع به برپاداشتن جشن میلاد او نمودند، به یقین نرسیده‌اند.
گرچه در اناجیل چهارگانه در عهد جدید، تولد عیسی با جزئیات شرح داده شده‌است، ولی هیچ تاریخی در آنها ذکر نشده‌است.
روز۲۴ دسامبر، برای نخستین بار در سال ۲۲۱ پس از میلاد، در نوشته‌های ژولیوس افریکانوس (اولین تاریخ‌نگار مسیحی) به عنوان روز میلاد مسیح، انعکاس یافته و بعدها به‌طور فراگیر در عالم مسیحیت پذیرفته شده‌است.
اما بیشتر محققان معتقدند که این روز به عنوان جایگزینی برای جشن «روز میلاد خورشید شکست ناپذیر» رایج گردید و در واقع کریسمس، صورت «مسیحی شده» این جشن بود.
پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت به عنوان دین رسمی روم در قرن چهارم میلادی، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساتورن)، ایزد باستانی زراعت، احترام می‌نهادند. این جشن تا هفت روز ادامه میافت و انقلاب زمستانی را که طبق گاهشماری یولیانی باستان میشمردند.
هنگام عید ساتورنالیا، رومی‌ها اقدام به برپاداشتن جشن و سرور، به تعویق انداختن کسب و کار و منازعات، هدیه دادن به همدیگر و آزاد کردن موقتی برده‌ها می‌نمودند.
همچنین آیین رازوَرزی میترائیسم، بر پایه پرستش ایزد باستان ایران زمین، میترا، در سرزمین‌های تحت فرمانروایی روم باستان اشاعه زیادی یافته بود و بسیاری از رومیان، رویداد بلندتر شدن روزها به دنبال انقلاب زمستانی را با شرکت کردن در مراسمی به منظور بزرگداشت زادروز میترا، در ۲۵ دسامبر جشن می‌گرفتند.
این جشنها و سایر مناسک تا اول ژانویه ادامه میافت که رومیان این روز را نخستین روز ماه و سال جدید می‌دانستند. کلیسای کاتولیک روم روز ۲۵ دسامبر را به عنوان زادروز مسیح برگزید تا به مراسم پاگانی مرسوم آن زمان معنا و مفهوم مسیحی بخشد.
برای نمونه، کلیسا جشن زادروز میترا خدای نور و روشنایی را با جشن بزرگداشت زادروز عیسی که عهد جدید او را نور و روشنی جهان می‌نامد، جایگزین نمود.
کلیسای کاتولیک با این امید که پیروان آیین میترا را به آیین مسیحیت وارد کند، به آنها اجازه داد تا به عنوان بزرگداشت زادروز مسیح به برگزاری جشن و سرور خود در تاریخ معین شده پیشین ادامه دهند.
شخصیتی که امروزه به شکل پیرمردی مهربان و چاق است و با لباس سرخ رنگ و ریشی سفید و بلند، هنگام کریسمس در میان برگزارکنندگان این جشن ظاهر می‌گردد به چندین اسم شناخته میشود که بابانوئل (Papa noel)، سانتا کلوز (Santa claus) و سنت نیکولا (Saint Nicola) از معروفترین این اسامی‌اند.
در سده چهارم میلادی، یکی از اسقف‌های آسیای صغیر ) ترکیه امروز) به خاطر رفتار مهربانانه اش با کودکان شهرت یافت. این شخص که بعدها به سنت نیکولاس (نیکولاس قدیس) شهرت یافت.
در نقاشی‌های قرون وسطی و عصر رنسانس به شکل مردی بلند بالا با چهره‌ای جدی و نجیبانه نشان داده شده‌است و تا حدود قرن شانزدهم، جشن مخصوص او در روز ششم دسامبر در سراسر اروپا برگزار می‌شد.
اما از آن پس، این جشن، تنها به پروتستان‌های هلند منحصر گردید. مهاجران هلندی که به آمریکای شمالی کوچ کردند، این رسم را با خود به آن کشور بردند و در آنجا بود که نام او به سانتا کلوز تغییر یافت.
برگزاری کریسمس در کشورهای مختلف مسیحی بنا به سنت و رسم و رسوم آنان، تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارد. اما مشترکات این مراسم این است که مسیحیان برای جشن گرفتن میلاد عیسی مسیح به کلیساها می‌روند، در منزل یک درخت کاج را تزیین و چراغانی میکنند و در خیابان‌ها و کوچه‌ها دسته‌دسته سرودهای پرستشی و شکرگزاری اجرا می‌نمایند.
همچنین در ایام کریسمس حراجی‌هایی برپا میشود و در روز باکسینگ در ۲۶ دسامبر، کارمندها از کارفرمای خویش هدیه دریافت میکنند.
امروزه در تمام جهان درخت کاج نماد مهم کریسمس است. اما درخت سرو در آئینهای پاگان و فرهنگ قدیم ایران نیز بسیار مهم بوده و درخت جاودانگی تلقی می‌شده‌است. هنوز در بسیاری از نقاط ایران به درخت کاج با نگاه تقدس نگریسته میشود.
در اوکراین کریسمس را با غذا، خانواده و گندم جشن می گیرند.
اوکراین بر طبق تقویم مذهبی ارتدوکس، در تاریخ 7 ژانویه، کریسمس را جشن می گیرد، گرچه شب سال نو نیز به دلیل فرهنگ شوروی، تعطیلات مهمی در اوکراین به حساب می آید.
بنابراین، برای مثال، درخت کریسمس که در میدان استقلال در کیف تزئین میشود هر سال از قبل از شروع سال نو تا تاریخ 7 ژانویه بر پا خواهد بود. تعداد زیادی از خانواده ها کریسمس را در اوکراین به جشن می گیرند، زیرا آنها می خواهند این سنت را زنده نگه دارند و به نسل های بعدی منتقل نمایند.
“Sviaty Vechir”، یا شب مقدس، شب کریسمس در اوکراین است.
خانواده ها با ظروف مجلل برای این رویداد مهم میزی برپا میکنند و جشن می گیرند. غذای این جشن گوشت، لبنیات یا چربی حیوانی هستند. البته ماهی نیز بر سر سفره آنها جایگاه ویژه ای دارد.
یک ظرف گندم و آجیل چیزی است که بر سر سفه هر اوکراینی در روز کریسمس خواهید یافت. بعضی از خانواده ها نیز برای افرادی که فوت شده اند یک مکان زیبا در نظر میگیرند و عکس او را به همراه شمع با تزئیناتی بر روی میز قرار میدهند.
اتفاق جالب کریسمس در اوکراین، آوردن یک کیسه گندم به خانه یکدیگر به عنوان یادآوری اجداد و سنت طولانی کشاورزی در این کشور است.
کسانی که با فرهنگ اوکراین آشنا هستند اهمیت گندم در این کشور را به خوبی درک می کنند . حتی پرچم اوکراین، با رنگ آبی و زرد آن، نشانگر طلایی گندمزار در زیر آسمان آبی است.
بابا نوئل اوکراین “آیا موروس” (پدر سرما) یا “Svyatyy Mykolay” نامیده میشود. این پاپا نوئل اوکراینی با با سنت نیکلاس ارتباط دارد تقریبا شبیه به هم هستند –
بعضی از کودکان در تاریخ 19 دسامبر، روز سنت نیکولای اوکراین، هدایایی دریافت میکنند، در حالی که دیگران باید تا شب کریسمس برای تعطیلات خود صبر کنند.
